Fundacja Urban Forms otrzymała dofinansowanie Narodowego Instytutu Dziedzictwa w ramach programu „Wspólnie dla Dziedzictwa” na realizację projektu „(Nie)zapomniane. Osiedle im. Józefa Montwiłła-Mireckiego w Łodzi - historia buduje tożsamość mieszkańców”.
Projekt jest kontynuacją działań fundacji, która we współpracy z lokalnymi aktywistami dąży do odnowy zaniedbanej infrastruktury zabytkowego osiedla, buduje tożsamość jego mieszkańców w oparciu o materialne i niematerialne dziedzictwo kulturowe międzywojnia, a także szeroko edukuje i popularyzuje to wyjątkowe modernistyczne osiedle. W 2021 roku fundacja zorganizowała we Frankfurcie n/Menem wystawę "Mein Haus/Mein Wohnblock. Die Montwiłl-Mirecki Wohnsiedlung in Lodz, 1928-31", która ukazywała nowatorski charakter tego modernistycznego założenia w wymiarze architektonicznym, urbanistycznym i społecznym. Patronat nad wystawą objął Konsul Generalny RP w Kolonii, a partnerami był Instytut Polski w Berlinie i Dusseldorfie. Projekt dofinansowano z Programu NIEPODLEGŁA/KULTURALNE POMOSTY Instytutu Adama Mickiewicza. Wersję online wystawy można oglądać tu (KLINKIJ TUTAJ). Polska edycja wystawy zostanie pokazana w 2023 roku w Muzeum Miasta Łodzi.
Potrzeba popularyzowania wyjątkowego łódzkiego założenia – perły międzywojennego modernizmu - jest tym bardziej paląca, że w pobliskim ZOO otworzono bijące rekordy popularności Orientarium. Wizyta tam połączona ze zwiedzaniem osiedla (miasto-ogród) i rekreacją w Parku Zdrowie to okazja do stworzenia unikalnej łódzkiej oferty turystyczno-kulturalnej.
W ramach projektu „(Nie)zapomniane. Osiedle im. Józefa Montwiłła-Mireckiego w Łodzi”planowane są następujące działania:
1. Rozbudowanie hasła „Osiedle im. Józefa Montwiłła-Mireckiego” na Wikipedii
Hasło „Osiedle im. Józefa Montwiłła-Mireckiego” zostanie zaktualizowane, wzbogacone o nowe treści i multimedia.
2. Doprowadzenie do utworzenia na stronie Urzędu Miasta Łodzi zakładki o osiedlu
Zostanie opracowany materiał umożliwiający utworzenie zakładki o osiedlu na stronie ww.uml.lodz.pl /O mieście/Dziedzictwo Łodzi c/Rozbudowa osiedlowej Izby Pamięci.
3. Uporządkowanie/wzbogacenie/cyfryzacja Izby Pamięci
Izba Pamięci to mini muzeum mieszczące się w zabytkowym „zielonym baraku” po dawnej suszarni bielizny, której współzałożycielem, strażnikiem, kustoszem i propagatorem jest Tadeusz Krzemiński. Znajdują się tu takie eksponaty, jak dokumenty, stare tablice z nazwami ulic, zbytkowe wyposażenie i przedmioty codziennego użytku pochodzące z gospodarstw domowych i makieta osiedla. W ramach projektu zostanie przeprowadzona kwerenda wśród mieszkańców osiedla mająca na celu pozyskanie kolejnych eksponatów, które wzbogacą ekspozycję materialną. Kolejnym działaniem będzie archiwizacja i digitalizacja dokumentów o osiedlu i opracowanie scenariuszy nowych wystaw.
4. Stworzenie systemu komunikacji i identyfikacji wizualnej/oznaczenie ważnych miejsc w przestrzeni osiedla
Jest to zadanie trudne i skomplikowane z uwagi na specyfikę tego miejsca i jednocześnie jego zabytkowy charakter. Stworzenie koncepcji identyfikacji wizualnej osiedla odbędzie się
- w warstwie koncepcyjnej poprzez stworzenie wytycznych dla systemu komunikacji i identyfikacji osiedla;
- w warstwie praktycznej: a/ wykonanie i umieszczenie szyldów na blokach: ul. Perla 9 (Miejska Bibliotek, filia nr 23), ul. Srebrzyńska 75 (Administracja Oz-Dom), ul. Srebrzyńska 91 (Sklep spożywczy); b/ wykonanie w technice malarskiej oznaczeń pięter w bloku przy al. Unii Lubelskiej 20; c/ zaprojektowanie i umieszczenie u zbiegu ulic Srebrzyńska i al. Unii Lubelskiej szyldu wolnostojącego „OSIEDLE MONTWIŁŁA MIRECKIEGO” e/ zorganizowanie w Bibliotece Miejskiej filia nr 23 ul. Perla 9 wystawy pokazującej koncepcję identyfikacji wizualnej i komunikacji osiedla (gościnna wystawa Izby Pamięci).
5. Spotkania w Izbie Pamięci wrzesień - październik
Planujemy dostępne dla wszystkich chętnych, nie tylko mieszkańców osiedla dni otwarte Izby Pamięci, których uczestnicy poznają historię osiedla i spotkają się z osobami działającymi na jego rzecz, takimi, jak młodzi badacze z Instytutu Etnologii i Antropologii Kulturowej, w latach 2019-2021 prowadzący na osiedlu projekt badawczy „Stacja Badawcza czy Osiedle im. Józefa Montwiłła-Mireckiego w Łodzi” (2019), „Stacja Badawcza 2.0” (2021), czy z realizatorami wspomnianej powyżej wystawy „Mein haus, mein Wohnblock”.
6. Spacer inscenizowany
Spacer przygotują i poprowadzą Beata Arabska i Joanna Orzechowska pod hasłem „Łódź od drugiego wejrzenia vol.10. Osiedle Mireckiego, czyli jak odważne idee funkcjonalizmu dotarły do Łodzi”. Tym razem przewodniczki przeniosą nas do lat trzydziestych, kiedy dzięki śmiałej inicjatywie ówczesnych władz miasta powstało to osiedle. W trakcie spaceru poznamy historię tego międzywojennego założenia, jego architektoniczną, urbanistyczną i społeczną unikatowość.
7. Warsztaty dla dzieci i młodzieży szkolnej
Warsztaty to odpowiedź na potrzebę kreowania, także wśród dzieci i młodzieży poczucia tożsamości, świadomości historycznej i obecnej wyjątkowości tego miejsca. Warsztaty zostaną zorganizowane w szkołach mieszczących się na osiedlu: XVIII Liceum Ogólnokształcącym i Szkole Podstawowej nr 40.
8. Warsztaty dla seniorów
Cykl warsztatów będzie też skierowany do seniorów, którzy będą pracować nad tożsamością historyczną w oparciu o dokumenty, stare zdjęcia, artefakty i inne archiwalia.
9. Film o osiedlu
Film dokumentalny oparty o materiały archiwalne (zdjęcia, filmy, mapy) oraz spotkania i rozmowy z mieszkańcami zderza historię z życiem codziennym, co pozwoli na pokazanie nie tylko zabytkowego założenia, ale też jak dziś wśród mieszkańców funkcjonuje wiedza i świadomość społeczno-kulturowego dziedzictwa.
10. Wydawnictwo monograficzne
Publikacja pod redakcją dr Aleksandry Sumorok będzie zawierać teksty różnych autorów składające się na opis zjawiska architektonicznego, urbanistycznego i społecznego, jakim jest osiedle im. Józefa Montwiłła-Mireckiego.
W ramach projektu w Bibliotece Miejskiej filia nr 23, ul. Perla 9 otwarto wystawę SZYLD-ZNAK-MODERNIZM. Wystawa prezentuje koncepcję identyfikacji i komunikacji wizualnej dla osiedla Montwiłła-Mireckiego stworzoną przez Łukasza Chmielewskiego. W trakcie wernisażu odbył się pokaz filmu dokumentalnego o osiedlu.
Dofinansowano w ramach programu Narodowego Instytutu Dziedzictwa – Wspólnie dla dziedzictwa
Zadanie publiczne „(Nie)zapomniane. Osiedle im. Józefa Montwiłła-Mireckiego w Łodzi - historia buduje tożsamość mieszkańców” jest współfinansowane ze środków Miasta Łódź
Publikacja na temat osiedla im. Józefa Montwiłła-Mireckiego pod redakcją Aleksandry Sumorok do pobrania TUTAJ
Osiedle im. Józefa Montwiłła-Mireckiego w Łodzi to emanacja modernistycznej koncepcji sztuki i architektury a także symbol w kontekście odzyskania przez Polskę niepodległości - niezaprzeczalnie jednego z najważniejszych momentów w naszej historii - czy tragicznych wydarzeń II wojny światowej. Założenie, stanowiące unikatowy okaz kompleksowego zespołu mieszkalnego zrealizowanego w oparciu o postępowe kanony urbanistyki lat 20. i 30. XX w. wybudowano zgodnie z koncepcją miasta ogrodu – z dala od zanieczyszczonego i zaniedbanego centrum, w pobliżu ogromnego parku Zdrowie. Szczególną uwagę zwrócono na zaprojektowanie i urządzenie wspólnych zielonych przestrzeni. Architektura osiedla w pełni odpowiadała modernistycznym ideom propagowanym przez wiodącą niemiecką uczelnię tego okresu – Bauhaus. Projekt osiedla był prezentowany w 1929 roku we Frankfurcie n. Menem na międzynarodowej wystawie CIAM poświęconej nowemu zamieszkaniu i mieszkaniu minimum.
Przywołana powyżej, popularna wówczas koncepcja miasta-ogrodu opierała się na funkcjach społecznych i integracyjnych, harmonii z otoczeniem, przestrzenność i użyteczności. W związku z tym obok bloków mieszkalnych znalazły się obiekty publiczne takie, jak biblioteka, szkoła, przychodnia, sklepy, a także ogródki jordanowskie i alejki do spacerowania. Same bloki, jak na ówczesne warunki, miały wysoki standard – całe osiedle było skanalizowane i podłączone do elektryczności. Mieszkania wyposażono w łazienki i balkony a w kuchniach zainstalowano kuchenki gazowe. Dzisiaj cały układ urbanistyczny i budynki uznawane są za perłę modernizmu.
Progresywna architektura miała za zadanie służyć obywatelom, stąd powstało wiele niezwykłych obiektów użyteczności publicznej, ale niewątpliwie należy tu podkreślić istotność osiedla w dziele tworzenia „nowego człowieka” dla odrodzonej ojczyzny. W zamyśle na osiedlu mieli mieszkać robotnicy, stanowiących trzon i siłę napędową odbudowującego się państwa, stąd decyzja by patronem stał się Józef Anastazy Mirecki „Montwiłł” - działacz ruchu robotniczego. Jednak w rzeczywistości, w obliczu kryzysu gospodarczego z lat 30., czynsze okazały się zbyt wysokie dla tej grupy społecznej i na osiedlu zamieszkała głównie polska inteligencja. Mieszkania zajęli urzędnicy, adwokaci, naukowcy, nauczyciele, lekarze, wojskowi i policjanci, a także artyści, m.in. Katarzyna Kobro i Władysław Strzemiński. Nie było wówczas podobnego miejsca skupiającego tak liczną grupę ludzi, którzy wyznaczaliby kształt odrodzonego państwa, dzięki czemu zamieszkiwanie na osiedlu było nobilitacją. Progresywna architektura miała za zadanie służyć obywatelom, stąd powstało wiele niezwykłych obiektów użyteczności publicznej, ale niewątpliwie należy tu podkreślić istotność osiedli mieszkaniowych w dziele tworzenia „nowego człowieka” dla odrodzonej ojczyzny.
O ważności tego miejsca w historii Łodzi świadczą również tragiczne wydarzenia z okresu II Wojny. Pod koniec 1939 roku Niemcy rozpoczęli pierwsze wysiedlenia z osiedla jako efekt represyjnej akcji przeciwko łódzkiej inteligencji. Główna akcja wysiedleńcza została przeprowadzona w nocy z 14 na 15 stycznia 1940 roku w późnych godzinach wieczornych i nocnych14 stycznia 1940 roku. Hitlerowcy, chcąc uderzyć jeszcze mocniej w Polaków, wypędzili mieszkańców osiedla, wywożąc ich do obozu dla przesiedleńców, a następnie w różne rejony Generalnej Guberni, a do opróżnionych mieszkań wprowadzili się niemieccy urzędnicy i wojskowi.
Założenie zostało wpisane do rejestru zabytków prowadzonego przez Wojewódzki Urząd Ochrony Zabytków w Łodzi pod nr A/56. Podobne osiedla w innych miastach w Polsce i na świecie są eksploatowane, jako zabytki i turystyczne atrakcje. W Polsce to Górny Śląsk i Gdynia. Sześć osiedli w Berlinie projektowanych i budowanych pomiędzy latami 1913-1934 przez czołowych berlińskich architektów (np. Taut, Gropius) zostało wpisanych na listę światowego dziedzictwa UNESCO. Również Tel Awiw – białe miasto – przyciąga turystów z uwagi na niezwykłą, modernistyczną architekturę.
Natomiast łódzkie założenie jest zaniedbane i wymaga rewitalizacji – kompleksowych remontów pod nadzorem Wojewódzkiego Urzędu Ochrony Zabytków, aranżacji wspólnych przestrzeni, ale też budowania wśród mieszkańców poczucia historycznej świadomości, przynależności i wspólnotowości. Tym bardziej, że obszar notuje dziś zmianę pokoleniową, nowi mieszkańcy w większości nie znają jego historii i nie utożsamiają się z jego mitem założycielskim.
Łódź „na zewnątrz” też nie chwali się tą perłą kulturowego dziedzictwa, a łodzianie w większości nie znają tego miejsca. To niepowetowana strata, bo podobne osiedla w innych miastach w Polsce (Gdynia, Katowice) i na świecie (Berlin, Tel Awiw) nie tylko stanowią turystyczne atrakcje, ale też budują tożsamość ich obecnych mieszkańców w oparciu o materialne i niematerialne dziedzictwo kulturowe.
Na szczęście pojawiły się inicjatywy, które mają na celu zintegrować mieszkańców i przywrócić należne osiedlu miejsce w zbiorowej świadomości łodzian: powstała tu osiedlowa Izba Pamięci, aktywnie działają 2 stowarzyszenia mieszkańców i Rada Osiedla, która w okresie kilku lat zrealizowała kilka inicjatyw w ścisłej współpracy z Wojewódzkim Urzędem Ochrony Zabytków. Z inicjatywy Rady w 2019 pracownicy naukowi Instytutu Etnologii i Antropologii Kulturowej UŁ rozpoczęli projekt pod nazwą „Stacja Badawcza – osiedle im. Józefa Montwiłła-Mireckiego w Łodzi”, którego celem jest zdiagnozowanie potrzeb lokalnej społeczności.
Mieszkańcy też bardzo skutecznie zablokowali plany budowy w centrum osiedla 7-piętrowego budynku usługowo-mieszkalnego, niedopasowanego architektonicznie (rotunda) i znacznie wyższego od pobliskich bloków, co by jawnie naruszyło zabytkowy układ urbanistyczny chroniony prawnie przez wpis do rejestru zabytków. Rada Osiedla podjęła szereg działań mających na celu zapobieżenie planowanej patodeweloperce. Zorganizowano spotkanie z historykami sztuki, architektami, przedstawicielami inwestora i mieszkańcami, wezwano organy samorządowe i państwowe do podjęcia wszelkich dostępnych im działań w celu usunięcia z obrotu prawnego decyzji o warunkach zabudowy nr PPZ.I 5/09 z dn. 12.01.2009 r., jako wadliwej, zwrócono się też Prezydent Miasta Łodzi o zorganizowanie szerokich konsultacji z mieszkańcami osiedla, przy udziale inwestora i WKZ na temat przyszłości działki przy ul. Srebrzyńskiej 77, gdzie miała być zbudowana rotunda.
